Woensdag 24 april
dag 6: Yazd en Zarathustra; de Torens der Stilte, de Vuurtempel van de Zoroastriërs, het Amir Chakhmagh Plein, een tapijtenwinkel, de oude lemen binnenstad en het watermuseum
Het programma: “De stad Yazd is het centrum van het Zoroastrisme. De profeet Zarathustra was de grondlegger van deze zeer oude religie. We bezoeken de vuurtempel en zien de stiltetorens: getuigen van dit bijzondere geloof. Op deze torens werden de overledenen voor de gieren gelegd. Zo werden de aarde, het vuur, de lucht en het water niet vervuild. Als we door de smalle straatjes van het bijzondere oude centrum wandelen, zien we de hoge minaretten van de Jame-moskee. (ca. 30 km).”
Torens der Stilte, de Dakhma-ye Zatoshti
We beginnen de excursiedag met een bezoek aan de Torens der Stilte, de Dakhma-ye Zatoshti. Bij ons bezoek aan India zagen we uit de verte ook Stiltetorens in Mumbai (vroeger toen wij er waren heette het nog: Bombay). Dus we kenden het fenomeen al. Toen vonden we het een vrij luguber verhaal, maar we zagen de ‘torens’ slechts uit de verte. Nu, hier bij Yazd, gaan we ze beklimmen, althans één ervan. Ze liggen namelijk op twee heuvels, niet ver van elkaar. En ‘torens’ moet je je er niet echt bij voorstellen. Het bovenste deel is een cilindervormig bouwsel van ongeveer tien meter hoog. De heuvel zelf is natuurlijk een stuk hoger.
De heuvel met de Stiltetoren die wij beklimmen via de trap. Ervoor allerlei gebouwtjes die soms dienden om reizigers die hun doden kwamen brengen, onder te brengen.
doorkijkje
doorkijkje; sommige gebouwtjes hebben fraaie bakstenen gewelven
andere zijn er minder goed aan toe
de trap op; boven aan de trap staat een gebouwtjes dat afgesloten kon (kan) worden; alleen de naaste familie en de priesters hadden toegang tot de toren
op de achtergrond de andere heuvel met toren; daar is geen trap maar een pad.
op de trap staande ligt de 'nieuwe' begraafplaats en daarachter de stad Yazd aan je voeten.
de toren
uitzicht over het complex en Yazd
helemaal boven op de toren; dit is het gat waarin de lijken werden gelegd voor de vogels. Er is geen vogel meer te bekennen... laat staan een gier.
uitzicht vanaf de top
De Zoroastriërs
Het Zoroastrisme is gesticht door de profeet Zarathustra / (Oud Grieks: Zoroaster). Over hem is weinig bekend, zelfs niet wanneer hij leefde. Het zoroastrisme is in ieder geval een van de oudste levende religieuze tradities ter wereld, en is van de 6e eeuw v.Chr. tot en met de 7e eeuw n.Chr. een belangrijke, door de staat gesteunde religie in Iran geweest. Zarathustra was priester en dichter. Aan hem worden enkele oude teksten toegeschreven, zoals het Boek van Zarathustra. Vanaf de 6e eeuw v. Chr. werden er veel heiligenlevens over hem gepubliceerd, die zijn naam mede hebben gevestigd. De heilige geschriften zijn in de loop van enkele honderden jaren opgetekend in de bundel Avesta. Pas vanaf de vierde eeuw na Christus werden de verhalen, die voordien alleen mondeling werden doorgegeven, opgeschreven en later gebundeld.
Zarathustra verhief de reeds bestaande god Ahura Mazdâ ("Heer Wijsheid") tot oppergod. Even tussendoor: het automerk is inderdaad afkomstig van deze naam. De religie wordt gekenmerkt door een scherp onderscheid tussen goed en kwaad, met aan de ene kant de verlichtende wijsheid van Ahura Mazdâ en aan de andere kant de destructieve geest van Ahriman.
Cyrus II de Grote, stichter van het Perzische rijk, maakte in de zesde eeuw voor Christus van het Zoroastrisme de staatsgodsdienst. In de zevende eeuw na Christus maakte de nieuwe religie Islam een snelle opkomst. De aanhangers van het Zoroastrisme kregen de keus zich te bekeren tot de Islam, of het Perzische Rijk te verlaten. Vele Zoroastriërs vluchtten naar India en kwamen daar bekend te staan onder de naam “Parsen” of “Parsi”, vernoemd naar het land van afkomst: Perzië. Tegenwoordig worden de 30 tot 35 duizend Zoroastriërs in Iran wettelijk erkend en is Yazd de belangrijkste plek voor de circa 200 duizend Zoroastriërs wereldwijd.
fraaie baksteenstructuren
doorkijkjes vanuit de gebouwtjes met zicht op de toren
De aarde niet vervuilen
Omdat de Zoroastriërs geloofden dat je de aarde niet mag vervuilen, (noch een van de andere elementen: vuur, lucht en water), besloten ze hun doden niet in de aarde te begraven, maar neer te leggen op een hoge eenzame plaats, waar het vlees van de doden werd gegeten door de gieren. De overgebleven beenderen werden in een gat in het midden van de torens geworpen en waarschijnlijk met zuur vernietigd. Op de twee heuvels die wij bezoeken, is vroeger zo’n plek geweest waar de doden werden neergelegd.
Toen de stad Yazd uitbreidde en de gieren langzamerhand verdwenen (verjaagd werden door de mens kun je ook zeggen) werden deze praktijken eigenlijk onmogelijk. De overheid besloot het ritueel rond het midden van de twintigste eeuw te verbieden. Aan de voet van de heuvels ligt nu een ‘normale’ begraafplaats waar men de gelovigen tegenwoordig begraaft in een betonnen bak met als afsluiting een grafsteen, ook weer om vervuiling van aarde, water en lucht te voorkomen.
Er zijn in dit land nog meer Torens der Stilte, o.a. in Teheran, Kerman, Isfahan en andere, maar deze in Yazd zijn uniek omdat ze dicht bij de Zoroastrische religieuze hoofdstad liggen, in de buurt van de Vuurtempel.
Best wat steile klim
Als wij uit de bus stappen, zijn we al niet de eerste bezoekers. Het is nog een eindje lopen. Op het terrein dat we passeren, staan oude lemen gebouwtjes. Sommige dienden als rustplaats voor familieleden die soms van ver kwamen met hun overledene. We zien later een ‘huis’ met een keuken en slaapplaats. Er zijn ook optrekjes die kennelijk iets te maken hebben met het omvangrijke netwerk van qanats, voor de watervoorziening dus. In een van de gebouwtjes krijgen we van Farid een uiteenzetting van wat we zien en gaan zien. Ik sta te rillen in mijn shirt met dun jasje. Het is vanochtend behoorlijk koud in de harde wind en uit de zon.
Dan is er tijd om in eigen tempo een van de beide heuvels te beklimmen. Gezien de beschikbare tijd kiest iedereen voor de laagste. Hier leidt een goede trap met wel grote afstanden tussen de treden (slecht voor de knieën bij het afdalen) naar boven. De naastgelegen heuvel heeft een stenig pad en is wat minder ‘gecultiveerd’. Nu is het wel fijn dat het nog niet zo warm is, want warm word ik vanzelf van de best wat steile klim. Bovendien wordt de zon nu in snel tempo heter. Nu en dan kijk ik om, om even op adem te komen maar ook om te genieten van het uitzicht. De stad Yazd ligt aan mijn voeten achter het terrein dat we net overstaken. Ik zie nu ook goed de ‘nieuwe’ begraafplaats, ommuurd en met vrij veel groen in de bruin-gele omringende zandwoestijn. Het is hier stil, afgezien van het stemgeluid van andere toeristen. Het is een indrukwekkende plek, vind ik.
Boven is dat helemaal het geval. Er is overigens weinig meer te zien dan een plateau met stenen bedekking en in het midden het gat voor de beenderen. Daar mag je niet dichtbij komen. Maar het idee dat hier eeuwenlang mensen hun geliefden aan de gieren hebben toevertrouwd, in het geloof dat zo de kringloop werd gesloten en de aarde rein bleef, dat maakt me stil. Een van de borden die hier (beneden) staan ter verduidelijking van het geheel, stelt dat er in principe geen verschil is tussen het eten van het stoffelijk overschot door gieren in de lucht of door wormen in de aarde. Gieren staan erom bekend dat ze de prooi ter plaatse opeten en er niet mee gaan slepen. Het is dus, met andere woorden, als je het nuchter bekijkt niet zo luguber als het op het eerste gezicht lijkt.
De plaats was goed afgeschermd; niemand werd er toegelaten dan de priesters. De trap was er vroeger ook niet. Een metalen deur in het portaalgebouwtje sloot de toegang af voor onbevoegden.
Fotogenieke doorkijkjes op de torens
Ik kijk rustig rond. Van hier af kun je de tweede toren ook goed zien; die ligt betrekkelijk dichtbij. Dan is het tijd om weer af te dalen. Beneden zwerf ik nog wat over het terrein. De lemen onderkomens, soms half of nog verder verweerd, andere redelijk in tact, zijn fotogeniek en leveren soms leuke doorkijkjes op de torens. In een ervan laat een sjofel geklede oude man me zien dat er een keuken was, een soort stookplaats zie ik, en een slaapkamer. Hoewel de man weinig voor me heeft gedaan stop ik hem toch wat toe. 100.000 rial is waarschijnlijk voor hem een koninklijke gift maar ik heb niet kleiner en ach, het is iets van 8o eurocent…
Terug bij de bus is het al koffietijd. Om geen tijd te verliezen bij koffietentjes drinken we nu, zoals wel vaker koffie uit de thermoskannen van Daoud en Daoud. Prima hoor. Dan brengt de bus ons de stad in, naar de Vuurtempel.
De Vuurtempel in Yazd
rotonde in Yazd (vanuit de bus)
Parkeren is hier lastig, we moeten snel uitstappen omdat de bus hier niet mag staan op deze drukke weg. We zien weinig of geen politie deze weken, maar hier staan ze -om foutparkeerders meteen te pakken.
De Vuurtempel is een laag, rechthoekig gebouw met een plein ervoor en een ronde vijver. Zes zuilen ondersteunen het dak; ervoor een brede trap. Boven de ingang van de tempel hangt het symbool voor het Zoroastrisme, de Faravahar. Dit gevleugeld personage staat ook prominent boven graven in Persepolis en Naqsh-e Rustam. Daar komen we nog. Alles in het symbool Farahavar heeft een betekenis. Buiten staat een bord met in het Engels de betekenissen verklaard. Zo staat de ring in de linkerhand van de figuur voor de voortgang in het leven. Het herinnert je eraan dat je altijd je beloften moet nakomen. Onze trouwring zou vanuit dit symbool zijn ontstaan. Zo hangt alles weer met alles samen. Mooi toch.
De Vuurtempel in Yazd
het symbool voor het Zoroastrisme, de Faravahar
Op hert terrein staat een bord met verklaringen van de symbolen in de Frahvahar
Zo staan de drie delen van de vleugels voor de goede gedachten, woorden en daden en de drie delen van de staart voor de slechte.
Binnen in het gebouw is eenrichtingsverkeer want het is druk. We schuifelen achter elkaar langs wat grote foto’s die iets laten zien van een dienst rond het vuur. En daar is dan de nis waarin het eeuwige vuur brandt. Een grote koperen (?) pot waarin houtblokken liggen te smeulen, nou ja, er zijn echte vlammen. Als dit echt hout is, moet er geregeld iemand komen om er nieuwe blokjes op te gooien. Dit vuur symboliseert het licht en de (opper)god Ahura Mazdâ.
de vuurkorf met het eeuwige vuur (eigen foto)
priester bij het heilige vuur (foto van een foto in de expositie)
priesters bij het vuur (foto van foto)
Een vuurtempel bestaat gewoonlijk uit een gebouw met meerdere kleinere ruimtes, waarvan de heiligste het heilige vuur herbergt. Hier worden verschillende rituelen voltrokken en er wordt gezongen. Vuurtempels zijn er vooral in Perzië (Iran) en het westen van India. In het zoroastrisme geldt het vuur als een reinigende kracht en wordt met de waarheid geïdentificeerd. Het is een van de vier elementen, samen met aarde, lucht en water.
De eerste vuurtempels werden waarschijnlijk in Perzië door de Achaemeniden (559 v Chr. Cyrus de Grote) gebouwd, maar dat waren vaak nog eenvoudige heiligdommen. De Parthen bouwden ook vuurtempels. De bloeitijd van de tempels was tijdens het rijk van de Sassaniden (3e tot 7e eeuw). Met de opkomst van het Arabische Rijk en de Islam, verdwenen ook de meeste vuurtempels maar er zijn nog steeds actieve vuurtempels. Waaronder deze dus.
Tegenwoordig zijn er ongeveer 180 vuurtempels wereldwijd, waarvan er 50 in Mumbai liggen en 100 in de rest van India. De tempels zijn verdeeld in drie klassen, de belangrijkste klasse (Atash Behram) telt negen tempels, waarvan de vuurtempel in Yazd er een van is. Deze tempel in Yazd dateert uit 1932.
Als ik een paar goeie foto’s heb gemaakt (dat vergt enig geduld want iedereen wil er even goed voor staan anders spiegelt het glas voor het vuur zo) dan schuifel ik door. Opzij in de ruimte is het wat rustiger. Daar hangt tegen de wand een groot ‘portret’ van Zarathustra. De afbeelding doet me denken aan afbeeldingen uit de middeleeuwen (en later) van Jezus. Van beiden weten we niet hoe ze eruit zagen en dus komt er dan kennelijk een grote, mooie man uit met een flinke baard.
afbeelding in de tempel van de profeet Zarathustra
beeld van een uitstalling in de expositie (hier gaat het over de maaltijden)
Elders in het gebouw is een kleine tentoonstelling met diorama’s en foto’s van het leven van de Zoroastriërs en de hoogtepunten in hun bestaan. Maaltijden en de juiste kleren zijn belangrijk.
Beneden in een kelder is nog een fototentoonstelling, die we ook nog even bekijken. Maar dan moeten we verder.
tempelplein
Amir Chakhmagh complex en Plein
De bus brengt ons naar de binnenstad, dicht bij het Amir Chakhmagh complex en Plein. Het complex dateert al uit de 15e eeuw en bestond uit een moskee, en badhuis, een bazaar, een karavanserai en meer. Door een kleine bazaar komen we op het grote plein ervoor.
Daar staat een meters hoge houten constructie. Dat is een Nakhl, een soort nagebootst blad. Het gevaarte wordt tijdens Ashura (de eerste vastendag in de islam die door Mohammed was ingesteld nog vóór de ramadan) door honderden mannen op de schouders meegedragen door de stad. De constructie is dan versierd met zwarte stoffen, zwaarden en spandoeken en staat symbool voor de lijkkisten van imam Hussein en zijn volgelingen. Hier wordt namelijk dan de marteldood van imam Hussein in Karbala in een soort passiespel herdacht. Deze Naklh zou al vierhonderd jaar oud zijn.
de Nakhl
het plein
met windtorens
Staande op het plein kunnen we de fraaie gevel (pishtaq) van de moskee bekijken. Die is niet oud, 19e eeuws, maar mooi evenwichtig met zijn driedubbele arcaden en twee ranke hoge minaretten die de zaak bekronen. Helaas heb ik de zon tegen; eigenlijk zou je hier in de late namiddag een foto moeten maken. Maar dat kan niet.
Het plein waar we nu over wandelen, is groot, met veel bloemenperken en een grote rechthoekige waterpartij.
gevel (pishtaq) van de moskee
de minaretten
We zien een bijzonder gekleed stel dat geen woord Engels spreekt. Een man in een wit gewaad en een kind, ook in het wit, en een vrouw die onder haar zwarte chador heel kleurige kleren draagt met prachtige borduursels. Ze willen graag op de foto voor ons en zijn heel vriendelijk.
het plein...
... dichtbij het watermuseum
Het Watermuseum
de niet erg chique entree van het Watermuseum
Aan de overkant van het plein, even de straat in, is het Watermuseum, “affiliated with the Yazd regional water authority” zegt het bord boven de ingang. Het museum is bereikbaar via een smalle gang en zit in een gerestaureerd huis van een rijke textielhandelaar uit 1929.
Onder dit huis door liepen twee qanats op verschillende niveaus. Via een trap naar beneden kunnen we er een kijkje nemen. Verder zijn er schaalmodellen, doorsnedes en veel foto’s van qanat-systemen en modellen hoe het allemaal werkt. Heel interessant. Water is schaars en waardevol in een droge streek als deze, dus het gaat hier om heel belangrijke zaken. De qanats zijn ook nu nog van levensbelang.
Deze technologie werd vanuit Iran verspreid en op dit moment vind je nog steeds qanats in Japan, Marokko en zelfs in Amerika. Sinds de jaren zeventig zijn er bijna geen nieuwe meer aangelegd. De huidige qanats zijn groot en veel daarvan leveren nog water, waarvan sommige al meer dan honderden jaren. In Iran zijn nog er steeds duizenden qanats in gebruik, die water leveren voor miljoenen mensen en hun akkers. Nergens waren en zijn de qanats zo belangrijk als in Iran.
stellage om water op te pompen met mankracht
We zien zelfs systemen waarmee de hoeveelheid water die geleverd werd kon worden geregeld en tijdelijk af- en weer aangesloten. Ik kan niet navertellen hoe het precies werkte, maar het was wel interessant.
Vrijdagmoskee
Dan is het toch wel etenstijd en we gebruiken een aangename lunch in een groot, maar traditioneel restaurant met een uitgebreid buffet. Daarna hebben we nog een redelijk druk programma.
stadsbeeld Yazd
Onze bus voor de klokkentoren
Twee nieuwsgierige mooie jonge dames gaan graag op de foto. Ze dragen de hoofddoek nauwelijks zichtbaar. Dit is op het randje voor eventuele zedelijksheidspolitie, denk ik...
de iwan van de vrijdagmoskee
We zijn dan al dicht bij het complex met o.a. de Vrijdagmoskee. Die bekijken we eerst. Dit is een al heel oud gebouw. Al in de 12e eeuw werd het neergezet op de resten van een Sassanidische vuurtempel. In de 14e eeuw werd het verbouwd en uitgebreid. Het is nu, met de twee minaretten, het hoogste gebouw van het land. Als we aan komen lopen over de brede autovrije straat maakt het indruk.
hoogste gebouw
Voor de ingang hangt een ketting; die markeert de scheiding van de heilige grond van de moskee en de seculiere wereld van de bazaar (hier vlak bij nog steeds).
de achterkant van de ingang is niet zo spectaculair gekleurd
... schittert het blauwe faience je tegemoet
koepel
Al van ver schittert het blauwe faience je tegemoet. De pishtaq (de gevel) met zeer hoge iwan is geheel met voornamelijk blauwe tegels bekleed, met veel decoratie in florale (geïnspireerd op bloemen en planten) en geometrische motieven. Ook zijn er gekalligrafeerde teksten uit de koran. Door twee openstaande enorme deuren met prachtig houtsnijwerk kom je binnen, op een soort binnenplaats. De achterkant van de pishtaq is niet zo fraai versierd. Voor de deuren hangt hoog een ketting; dat zie je bij meer moskeeën. Die ketting symboliseert en markeert de overgang van het heilige gebied van de moskee naar de bazaar, die er vaak tegenaan geplakt zat en zit. Je kon zo niet op een kameel de moskee binnenrijden, tenzij je het hoofd boog.
In het tegelwerk zien we ook swastika’s, ‘hakenkruisen’, maar dan met de richting van de punten omgekeerd. Zo zagen we ze ook in bij voorbeeld India. De figuur staat dan symbool voor de continue voortgang van het leven, voor vernieuwing en kracht.
Binnen is het ook een kijkfeest want ook daar veel geglazuurde tegels, veelal weer in blauwe tinten. Opvallend zijn de grote koepel boven de gebedszaal, de mihrab (de nis die de gebedsrichting naar Mekka (qibla) aangeeft) en de wanden. De koepel is dubbelwandig uitgevoerd. De decoratie met veel zigzaglijnen en zeshoeken is geïnspireerd op de zon en de sterren. Erg mooi. Natuurlijk staan in de decoratie ook de namen van Allah, Mohammed en Ali verwerkt.
kalligrafie met de naam van o.a. Allah
we zien nog een Nakhl
Na de moskee lopen we door de bazaar en daar zien we ook weer een Naklh, de bladvormige houten constructie die wordt rondgedragen.
In de bazaar gaan we naar binnen bij een tapijtenhandel, Fazeli. Hier zijn zo’n 5000 tapijten op voorraad! De zaak staat goed bekend. Maar eerst rennen we door de winkel naar de trap naar het dak. Daar hebben we namelijk een uniek uitzicht op de oude, voornamelijk lemen binnenstad van Yazd. Die is bijzonder doordat veel huizen hier nog van leem zijn en goed bijgehouden en/of gerestaureerd. Ze hebben vaak de traditionele koepeldaken, wat het gezicht erop extra leuk maakt. Bovendien zijn hier de talloze windtorens goed te zien.
afrekenen met de Visacard vergt enige administratieve handelingen in dit land
Grandioos uitzicht met badgirs of windtorens
Badgirs of windtorens zorgen in woestijnsteden als Yazd en Kerman voor verkoeling binnenshuis in de gloeiende hete zomers. Ze kunnen wel 15 m hoog zijn; de hoogst bekende is 33 m. Van boven zijn ze aan vier zijden open. Van binnen is de toren verdeeld in verschillende schachten. Het kleinste zuchtje wind wordt zo naar binnen geleid, naar de kamer eronder, of naar de watervoorraad. Door een andere toren wordt de warmere lucht het huis uit geleid. Extra koeling kun je bereiken door de lucht over water of natte matten of doeken te leiden. Ook zetten ze poreuze kannen met water in de schacht. Verdamping onttrekt namelijk warmte aan de omgevingslucht.
Naast de windtorens zien we natuurlijk de moskee die we net bezochten. De minaretten en koepels steken scherp af tegen de hoge bergen op de achtergrond of tegen de intens blauwe lucht.
panoramafoto-montage van de oude binnenstad van Yazd
voornamelijk gerestaureerde lemen huizen met leuke koepeltjesdaken
fraaie windtorens
alles van leem!
Kelim
Weer beneden in de tapijtzaak krijgen we thee aangeboden. En (natuurlijk) een verkoopdemonstratie. Tientallen kleden worden voor ons uitgespreid, het ene nog mooier dan het andere. Van sommige noemt de man de prijs. Topper vinden mijn vrouw en ik een roodachtig tapijt van pure zijde dat aan beide kanten even mooi is. Er is dus geen ruwe achterkant. We durven niet te vragen wat het kost. Later thuis wilden we dat we het maar gedaan hadden. Maar we kopen wel iets. Een kelim van kameelhaar met donkere kleuren en een ingewikkeld maar wel evenwichtig patroon, gemaakt door een nomadenfamilie uit de regio. Het past thuis mooi aan de wand in de nis naast de open haard. De verkoper wil wel iets zakken, maar veel doet-ie niet af van de vraagprijs. Anderzijds is er ook geen enkele pressie. Koop je iets, prima, koop je toch niet, ook goed. Volgens Farid is dit een vertrouwde zaak meteen goede naam, en zo ziet het er ook wel uit.
verkoopdemonstratie bij Fazeli tapijtenhandel
het fraaie zijden tapijt...
Ik wil eigenlijk niet te veel contante euro’s in dit stadium van de reis al uitgeven en dus betaal ik de helft met de Visa-card. Dat kan, maar ze berekenen wel kosten. Dat komt doordat ze hier door de VS-sancties afgesneden zijn van het internationale betalingsverkeer. Daarom werkt de Nederlandse pinkaart ook niet in de automaten. Visacard kan wel maar moet dan via een bank in Dubai. Vandaar dus die kosten. Het lijkt wat omslachtig maar het valt mee en de betaling wordt later keurig afgeschreven. Ik kreeg nog zo’n papieren betalingsbewijs van Visa zoals je dat tien, twintig jaar geleden kreeg.
Door de steegjes van de oude lemen stad met nog een fraai gebouw lopen we naar de plek waar de bus ons opwacht en die brengt ons na een vermoeiende maar boeiende dag terug naar ons hotel.
de oude steegjes tussen de lemen huizen
