Woensdag 1 mei
dag 13: Sprookjesachtig Isfahan, met het prachtige plein Meidan Emam, de Lotfolah-moskee, het Ali Qapu-paleis, de Imammoskee en de Si-o-se Pol brug
Het programma: “In Isfahan waant u zich in een andere wereld! Hier wordt u overweldigd door de kleuren van de tegelmozaïeken en de pracht van de moskeeën en paleizen. Tijdens onze verkenning van de stad zien we onder andere het grootse Imamplein, de Lotfolah-moskee, het Ali Qapu-paleis en de Imammoskee. In de koninklijke wijk bezoeken we het Chehel Sotun-paleis. En natuurlijk zien we de beroemde bruggen van de stad. (ca. 10 km)”
(opm.: het Chehel Sotun paleis wordt morgen bezocht. Als wij er vandaag aan toe zijn, krijgt Farid door dat er net een groep Chinezen binnen is. Daar wil je niet tussen zitten met hun rumoer, hun zwaaiende selfiestokken en hun kennelijk onbedwingbare neiging om voor elk bijzonder dingetje stuk voor stuk op de foto te willen. Bovendien is het paleis nogal klein. Ook hier hebben de Chinezen als toeristen een slechte naam opgebouwd.)
nogal vertekenende panoramafoto van het plein
Het plein ‘Meidan Emam’ of Naghsh-e Jahan
De bus brengt ons naar het Plein ‘Meidan Emam’. Hoewel het op loopafstand ligt van het hotel, hebben we vandaag zo veel te lopen en te drentelen dat het de reisleiding slim leek om ons toch even te laten afzetten, vlak bij een ingang van het plein. Wel een goed idee, vonden we.
Het Imam Khomeini Square, Meidan Emam, het Plein van de Imam, of met de oude naam Naghsh-e Jahan (die de Iraniërs zelf nog vaak gebruiken), het gaat allemaal om hetzelfde plein. Het plein is aangelegd door sjah Abbas I de Grote tussen 1590 en 1595. Dit plein was de plek waar de Sjah en de handelaren en de andere mensen elkaar ontmoetten. Het plein was het ontmoetingspunt waar mensen uit alle hoeken van de wereld samen kwamen, omdat Isfahan een belangrijke stad aan de Zijderoute was. Daarom is er het gezegde: in Isfahan zie je de halve wereld.
Rechts Ali Qapo en links de moskee van de sjah
middelbare schoolmeiden worden op de foto gezet door andere groepsleden
Nu zijn het de ontspannen sfeer en de spectaculaire architectuur die elk jaar duizenden toeristen trekken. Wij zullen praktisch de hele dag op en rond dit plein doorbrengen. De drie belangrijkste bezienswaardigheden bekijken en ook het plein zelf is de nodige aandacht waard. Ik probeer met veel foto's de sfeer weer te geven.
Sfeer zo relaxt als … in San Francisco
Na de Iraanse Revolutie kreeg het plein zijn huidige officiële naam, die verwijst naar ayatollah Khomeini. Veel Iraniërs blijven desondanks de oude naam gebruiken. Dat juich ik toe. Het plein is 560 meter lang en 160 meter breed, waarmee het qua grootte het zesde plein van de wereld is. Ten tijde van aanleg was het het grootste plein ter wereld. Het plein was oorspronkelijk bedoeld voor ceremonieën en voor sport, zoals polo en paardenraces. Vanaf 1602, toen de dubbele galerij rondom het plein klaar was, werd het ook gebruikt voor handel. 's Nachts werd het plein verlicht met 50.000 olielampen. Tegenwoordig zijn de olielampen vervangen door spaarlampen of led maar ook nu is het plein ’s avonds extra aantrekkelijk door de zoom van verlichte arcades en het spiegelende water in het midden. De sfeer is er zo relaxt, dat ik een heel merkwaardige vergelijking zou durven maken: het lijkt wel San Francisco! Voor ik deze reis begon, had ik nooit gedacht dat ik een vergelijking als deze zou maken! Claudia sprak op de eerste avond niet voor niets: het is inderdaad een reis die onze gedachten en associaties over dit land behoorlijk verandert!
Fraaie architectuur
Aan het plein bevinden zich diverse monumentale gebouwen. Het hele plein is omringd door een dubbele galerij met winkels. Aan de noordzijde van het plein bevindt zich de ingang van de Grote Bazaar van Isfahan. Aan de oostzijde bevindt zich de Sjeik Lutfallah moskee, aan de zuidzijde is de moskee van de sjah (of van de Imam), en aan de westzijde het Ali Qapu-paleis. In het midden van het plein is een ondiep waterbassin met spuitende en ’s avonds verlichte fonteinen. Het plein is door UNESCO tot werelderfgoed verklaard in 1979.
Als ik aan een van de lange zijdes het plein op kom of binnen kom (je voelt je namelijk plezierig omsloten door het plein) ben ik wel onder de indruk. Wat een weidsheid, wat een ruimte. En wat veel groen. En wat een fraaie gebouwen en mooie arcades. In het midden, ongeveer tegenover het Ali Qapu paleis staan rijen koetsjes met paarden ervoor. Ze zullen het de hele dag tot in de avond druk hebben. TIP: Als wandelaar moet je er rekening mee houden dat ze niet remmen.
Masjid-i-Sjeik-Lutfullah, Lotfollah moskee
Toen de bouw van het grote plein klaar was, liet sjah Abbas I de Grote de Sjeik Lotfollah moskee bouwen. De bouw van de moskee begon in 1603 en was klaar in 1619. De moskee is vernoemd naar sjeik Lutfallah Maisi al-Amili, een beroemde geleerde. Hij was op verzoek van Abbas naar Isfahan gekomen. De ingang staat centraal aan het plein. Toch is de moskee zelf schuin erachter geplaatst, zodat er gebeden kan worden richting van Mekka.
de voorkant van de moskee
Het doel van deze moskee was dat deze privé was voor het koninklijk hof (in tegenstelling tot de Sjah-moskee, die bedoeld was voor het publiek). Om deze reden heeft de moskee geen minaretten en is deze kleiner. Westerlingen hadden er zeker geen toegang toe. Pas eeuwen later, toen de deuren voor het publiek werden geopend, konden gewone mensen de inspanningen bewonderen die Sjah Abbas had gedaan om dit een heilige plaats te maken voor de dames van zijn harem, en konden ze het voortreffelijke tegelwerk bewonderen, dat, naar sommigen beweren, veel beter is dan dat van de Sjah-moskee.
Haremdames
Om te voorkomen dat hij over het plein naar de moskee moest lopen, liet Sjah Abbas de architect een tunnel bouwen dwars onder het plein door van het Ali Qapu-paleis naar de moskee. Bij het bereiken van de ingang van de moskee zou men door een gang moeten lopen die rond en rond slingert, totdat men uiteindelijk het hoofdgebouw bereikte. Langs deze gang stonden bewakers en het voor de hand liggende doel van dit ontwerp was om de vrouwen van de harem zoveel mogelijk af te schermen van iemand die het gebouw binnenging. Het zien van haremvrouwen was hoogst ongepast. Het kon je als eenvoudig schepsel de kop kosten. Bij de hoofdingang stonden ook bewakers en de deuren van het gebouw waren altijd gesloten. Tegenwoordig zijn deze deuren open voor bezoekers en is de doorgang onder het veld niet langer in gebruik. En… haremdames zijn er ook niet meer. Tenminste, voor zover mij bekend.
Géén haremdames, maar dames van de universiteit met een vragenlijst
De Lotfallah Moskee is klein maar fijn. En veel bezocht! Buiten staan schoolklassen en ook een paar dames die op de universiteit zitten. Zij hebben een vragenformulier bij zich en de ene vraagt of ze mij wat vragen mag stellen. Merkwaardig: het gaat in het Duits! Het gaat –uiteraard- weer over hoe ik Iran ervaar. En wat ik vind van Isfahan. Welke plekken we al bezocht hebben. En wat van de mensen. En: "Was könnten wir besser machen für Turisten?” Tja, wat moet je daar nou op zeggen als gast -en dan tegen zo’n aardige meid. Ach, ik heb niet veel verbeterpunten, tenminste niet waar deze dames wat mee kunnen. Als we het daarover gaan hebben, breng ik ze wellicht in verlegenheid. Ik geloof dat hier je best over politiek mag praten, maar het lijkt mij toch beter dat onderwerp te mijden. Bovendien moet ik snel de groep inhalen want die zijn al binnen.
Schoonheid en kwaliteit
Deze moskee is een van de architectonische meesterwerken van de Iraanse architectuur en werd gebouwd tijdens het Safaviden-rijk, en staat aan de oostelijke zijde van Naqsh-i Jahan Square/ Meidan Emam. De bouw van de moskee begon in 1603 en werd voltooid in 1619, tijdens het bewind van Sjah Abbas I van Perzië. Reza Shah Pahlavi liet de moskee herbouwen en repareren in de jaren 1920. Het was de eerst-gebouwde van de vier monumenten die nu het plein sieren.
De ingangspartij is al prachtig om te zien, met al die blauwe tegeltjes in mozaïek met talloze decoraties. De kalligrafie en tegels hebben, zo zegt men, in schoonheid en kwaliteit in de islamitische wereld hun gelijke niet. Ik kan dat niet zo beoordelen. Wij hebben in Oezbekistan ook schitterende tegelmozaïeken gezien. En ook in dit land. Maar dat het hier mooi en bijzonder is, dat is zeker. Bij de constructie werden de beste materialen gebruikt en de meest getalenteerde vakmensen ingehuurd.
Ook binnen in de gebedszaal onder de koepel kom je ogen te kort. Ik maak veel foto’s. De koepel is bedekt met tegelmozaïek in de vorm van citroenen, die kleiner worden naarmate ze hoger bij het middelpunt zijn. Daar is –heel klein!- een gestileerde pauw te zien. Die "pauw" in het midden van de binnenkant van de koepel is een van de unieke kenmerken van de moskee. Als je bij de toegangspoort van de binnenste hal staat en naar het midden van de koepel kijkt, zie je, als je goed kijkt, een pauw, waarvan de staart wordt gevormd door de zonnestralen die uit een gat in het plafond komen. Op foto’s is dat een lichte baan.
weer buiten
De structuur van het gebouw is vrij eenvoudig. Een ingangspartij met prachtige iwan en in een hoek van 45 graden daarachter de moskee. Die hoek was bedacht om de ingang recht op het plein te krijgen en toch in de moskee de bid-richting van Mekka (de qibla) te behouden.
Van de leidster van deze groep kregen we kleverige zoetigheid aangeboden, die ze aan de kinderen uitdeelde.
Ik moet wel even mijn plakkerige vingers aflikken. Fingerlickin' good....
Ricoh KR-5 super
We wandelen in het heerlijke weer (’t is vanmorgen nog niet zo heel heet) over het plein. Overal al klasjes kinderen op schoolreis en stellen en gezinnen die op het gras of op een bank zitten. De schoolkinderen lopen in uniform. Op een bank zit een net geklede man met een camera om zijn nek. Het is een Ricoh KR-5 super, een analoge (dus met 35 mm rolletjes) SLR-camera uit begin jaren negentig. De camera vertoont, laten we zeggen, heel wat gebruikssporen. Er zit een elektronenstaafflitser aan, met flink wat plakband erom. De man zegt fotograaf te zijn. Ik complimenteer hem met zijn mooie camera en daar is hij zichtbaar verguld mee. Veel Engels spreekt hij niet maar ik mag wel naast hem komen zitten op de bank. Dan heb je weer het nadeel van een groepsreis: ik moet de groep in de gaten houden want we zijn op weg naar het paleis. Dus ik excuseer me en geef de man een hand en wens hem succes met de fotografie. Hij buigt vriendelijk lachend het hoofd ten afscheid.
de trotse -en vriendelijke- fotograaf
Ricoh KR-5 super
foto Riet
Ali Qapo Paleis
We gaan dus het Ali Qapo Paleis (Ālī Qāpū) bekijken. Het is gelegen aan de westkant van het plein van de Emam. Net als de rest van het plein is het paleis rond 1595 gebouwd. De bouw verliep in verschillende stadia en werd uitgevoerd door sjah Abbas I de Grote van de dynastie der Safaviden.
De bouw begon als een atrium dat toegang verschafte aan de Perzische tuin erachter. In 1602 werd het gebouw verbonden met de dubbele galerij met winkels die het hele plein ook nu nog omringt. Kenmerkend voor het paleis is de talar of veranda aan de voorkant. Die zie je overal waar je op het plein staat. Ali Qapu is 33 m hoog en heeft zeven verdiepingen. Het grondplan meet 20 x 20 m.
Bijzonder aan het gebouw zijn binnen de muurschilderingen met de natuur als thema van Reza Abbasi, de hofschilder, en zijn leerlingen. Er zijn zowel bloemen, vogels als andere dieren afgebeeld. Ook zijn er mensen afgebeeld. Dat is in dit land redelijk bijzonder, omdat in islamitische kunst geen personen en dieren afgebeeld mogen worden. Vandaar al die florale en geometrische en kalligrafische motieven in de kunst. In seculiere kunst kon men zich kennelijk meer permitteren.
Tijdens de regeerperioden van zowel sjah Sultan Hoessein (de laatste Safavidensjah) en onder Nasir al-Din van de Kadjaren (1848-1896), werd het paleis gerenoveerd.
Fraai plafond
De kleuren van het plafond doen me sterk denken aan die van onze kelim uit Yazd
Al vanaf beneden op straatniveau zie je, omhoog kijkend, het fraaie plafond boven de veranda. Vanaf die veranda keken vorsten graag naar sport, liefst polo en paardenraces, die op het veld beneden, waar nu het park is, werd bedreven. Beneden in het gebouw zien we al (priegelige) wandschilderingen.
De trap naar boven en de vensterbanken zijn zelfs versierd met tegelwerk, veelal in bloemmotieven. Op het balkon zien we het mooi ingelegde plafond van dichterbij. En vanaf die veranda of balkon hebben we een fantastisch uitzicht over het plein en de stad erachter. Gemeenteambtenaren zijn bezig het grote waterbassin schoon te spuiten. Aan het eind van de dag zal er weer schoon water in staan en zullen de fonteinen weer werken.
recht tegenover zien we de moskee die we hiervoor bezochten
Ik kan de koepel van de moskee dichtbij halen met mijn 60 x optische zoomcamera (Nikon B 700)
uitzicht
We zien ook de koepel van de sjah-moskee en die van de Vrijdagmoskee die we later beide nog zullen bezoeken. En stuk ‘schil’ van de koepel van de sjah-moskee is onbedekt met tegels. We zullen zien dat ze in de moskee bezig zijn om daar het hele stuk tegelijk te betegelen. Als een stuk schil van een meloen. Hoe ze dat enorme stuk beton en steen op de koepel zullen krijgen?
Stucwerk
Binnen zijn veel wanden beschilderd. Nogal oranje. Op de zesde verdieping werden de koninklijke recepties en feesten gehouden. De grootste kamers zijn te vinden op deze verdieping. Het stucwerk van de feestzaal is overdadig en toch decoratief. Er is een muziekkamer met in de wand ingebouwde klankkasten, zo noem ik het maar. Stucwerk met openingen en afstand tot de muur. Heel merkwaardig en nergens anders zo gezien. Ook is er een ‘geheime’ kamer, een ruimte waar de sjah zich ongestoord kon terugtrekken.
fraai versierde plafonds ook binnen
stucwerk met akoestische ruimtes in de muziekkamer
Het is druk geworden in de vrij kleine ruimtes. Isfahan is een drukke toeristische bestemming, dat merken we telkens weer. We moeten soms even wachten voor we ons kunnen verplaatsen in de kamers en zeker van de ene naar de andere ruimte. We drinken koffie op een terras.
Het is een van onze laatste dagen dus komen er nu ook commerciële dingen aan bod om tegemoet te komen aan hen die nog souvenirs moeten kopen. Zo brengen wij nu bezoek aan een winkel van een fijnschilder, een miniaturist. Hij maakt schilderijtjes maar vooral ook leuke beschilderde doosjes. Het is heel knap werk. Hij zal er vast veel tijd in investeren want de doosjes zijn in onze ogen nogal duur.
doosjes met fraaie miniaturen
Onze buffetlunch gebruiken we in de binnenstad op een binnenpleintje, lekker in de halfschaduw.
heerlijk verfrissend drankje, zonder alcohol uiteraard
De Imam-moskee of moskee van de sjah / Masjid-i-Sjah
staand voor de moskee het plein overziend
en kijkend naar rechts...
De moskee van de sjah kent vele namen. De Masjid-i-Sjah, de Koningsmoskee en de Moskee van de imam. Allemaal correct en in het laatste geval wordt er verwezen naar ayatollah Khomeini. Deze moskee is gebouwd in 1611 en was klaar in 1630. De moskee moest de vrijdagmoskee van Isfahan vervangen. Ook hier zie je dat de ingang evenwijdig is aan het plein, maar de moskee ongeveer 45 graden is gedraaid richting Mekka. De iwan, de ingang, ligt evenwijdig aan het Plein van de Emam en wordt geflankeerd door een dubbele galerij. Als je ervoor staat, heb je een mooi gezicht op het middendeel van het plein met het waterbassin en ook op de winkelarcaden langs de randen. Prachtig!
Top van een van de minaretten
enorm stenen vat, fraai bewerkt, met bronzen rand
een van de deuren, bedekt met bronzen beslag
de binnenplaats met vier imposante iwans en een waterbekken met zuilen eromheen
de indrukwekkende koepel is 52 meter hoog
niet alleen prachtige kleuren maar ook fraai lijnenspel strelen de ogen
De rest van de moskee ligt daarachter. Het 'plafond' van de iwan is opgebouwd uit muqarnas. Dat zijn de ornamenten boven in de iwan die wel lijken te hangen, als een soort druipsteen...In Oezbekistan zagen we dat ook vaak in de koranscholen en moskeeën. Het gebouw zelf meet 130 × 100 meter en heeft een binnenplaats van 70 × 70 meter.
Om de binnenplaats bevinden zich kleinere gebedsruimtes en ruimtes voor de madrassa. De koepel van de moskee is 52 meter hoog en is lichtblauw van kleur. Als je precies midden onder de koepel staat, heb je een fabelachtige akoestiek en zou je een zevenvoudige echo moeten kunnen horen. Er ligt een markeringssteen. Er staat op de grond geschreven dat je alleen islamitische liederen mag zingen. We wilden net Tulpen uit Amsterdam inzetten. Helaas.
Fraaie kalligrafie: Allah in honderdvoud
Sommige delen van het gebouw zijn bekleed met schitterende tegelmozaïeken. De rest van het gebouw is bekleed met zevenkleurige geglazuurde tegels, die goedkoper zijn dan mozaïek. Het gebouw heeft een band met witte letters met religieuze teksten, uitgevoerd in kalligrafie. Het woord Allah staat er talloze malen gekalligrafeerd.
veel kalligrafie-decoratie
Deze moskee is een stuk groter dan die we vanmorgen bezochten. Er wordt aan gewerkt: de koepel staat in de steigers en ook binnen is een stuk onderhanden. Bijzonder vind ik het waterbassin op het binnenplein, met arcades eromheen. De decoraties in tegelwerk zijn overdadig en tegelijk schitterend. Het wordt, volgens mij terecht, beschouwd als een van de mooiste islamitische gebouwen van de wereld, lees ik.
Het is na de middag behoorlijk warm geworden en op het binnenplein van de moskee is het te heet. Velen zoeken een reepje schaduw op. Ook leuk is dat we even achter de rode linten mogen om te zien hoe de restauratiewerkzaamheden in zijn werk gaan. Er wordt overigens niet hard gewerkt als wij er zijn. Hier ligt dus het part van die meloenschil die hier binnen wordt bekleed met tegels en dan later op de koepel komt.
Buiten op het Imam Meidan plein is het waterbassin intussen schoongespoten en weer gevuld. Kinderen wagen zich erin om pootje te baden, terwijl moe in een zwarte chador op de kant staat. ’s Lands wijs, ’s lands eer, maar ik vind het toch een sneu gezicht, die religieuze klederdracht. Die alleen voor vrouwen zo streng geldt.
Man met fotogenieke kop
Ik moet te snel afscheid nemen helaas
In het park ontmoeten we een keurig geklede man met een mooie kop en een prachtige bijna witte baard. Weer een kennis van Farid. Ik maak een paar foto’s van de fotogenieke man. Het is gezellig druk op het plein. ’t Is inderdaad een weldaad om hier te flaneren of op een bankje te zitten. Wij lopen intussen met Farid naar de bazaar. Daar bezoeken we o.a. een winkel met katoenen stoffen die ter plaatse bedrukt worden met handmatig stempelen. Heel vroeger deed mijn vrouw dat ook. Het doet me ook denken aan hoe de eerste boeken in de lage landen werden gedrukt: ook stempelen met soortgelijke blokken. Destijds uit hout gesneden, nu zijn deze denk ik van kunststof. Er zijn best mooie dessins bij, maar wij hebben al een kleed, een kelim. Deze zijn trouwens wel een stuk goedkoper, maar ja, wat wil je. Hier zit heel wat minder arbeidstijd in.
traditioneel (boven) en modern vooruitstrevend (onder)
katoenstempelaar
BAZAAR
zoetigheid, Iraniërs zijn er dol op. Re: dit is gekristalliseerde suiker voor in/ bij de thee. Men neemt de suiker in de mond en drinkt de thee erbij.
We drinken koffie of thee in het oudste theehuis in de bazaar, te bereiken via een smalle gang. De zaak zelf is ook een smalle pijpenla. Er staat en hangt van alles aan de wanden en aan het plafond.
Daarna lopen we terug naar het hotel, waarvandaan we ’s avonds weer vertrekken voor een diner in de stad. We eten een traditionele stoofpot met walnoot, kip, granaatappel en meer. Het ziet er niet smakelijk uit (zoals meer stoofpotjes) maar het smaakt uitstekend.
traditioneel restaurant
Si-o-se Pol brug
Terug lopen we via een van de beroemdste bruggen in de stad, de Si-o-se Pol. Hier komen de stedelingen naartoe om elkaar te ontmoeten, te relaxen, samen te zingen of te luisteren, en nu vooral ook om het geliefde water in de rivier snel voorbij te zien stromen. Dat is een fenomeen dit jaar. Aan het water zitten op de kaderand een stel meiden te zingen. Hun wat aarzelende geluid komt net boven het geruis van het water en de stad uit. Ik maak er een filmpje met geluid van.
Als ze dat doorhebben, staan ze meteen om me heen. Ze vinden het prachtig en willen mijn filmpje graag op hun telefoon overnemen maar ik weet niet hoe dat moet. Bovendien moeten we verder. Dat vinden ze wel jammer. Wij ook. Onder de brug is een soort stroomversnelling en hier kun je goed zien dat er nu veel water is. Het kolkt er echt onderdoor. Op de stenen randen van de brug zitten veel mensen met hun benen te bengelen en te kijken naar het voortsnellende water.
Si-o-se Pol ("brug met 33 bogen"), ook bekend als de Allahverdi-Khanbrug, is een van de elf bruggen van Isfahan in Iran. De stenen boogbrug ligt over de Zayandeh en is een bekend voorbeeld van brugontwerpen van de dynastie der Safaviden. De brug werd in de periode van 1599-1602 na een opdracht van Abbas I van Perzië aan zijn kanselier Allahverdi Khan gebouwd. De brug bestaat uit twee rijen van 33 bogen. Bij het begin van de brug heeft deze een bredere basis. De brug is zo'n 298 meter lang, bijna 14 meter breed en de langste overspanning is 5,6 meter.
De bogen zijn ’s avonds mooi verlicht; het licht weerspiegelt in het glinsterende water. We flaneren over de brug, staan hier en daar stil en kletsen soms even met een nieuwsgierige Iraniër. Hier hadden we nog wel wat meer tijd voor willen hebben, maar de bus wacht om ons het laatste stuk naar het hotel te brengen.
De meiden op de voorgrond zingen liedjes; ik neem hun weemoedige gezang op. Ze willen het bestand delen maar ik weet niet hoe...
aan de andere kant van de brug
feestelijk verlichte rotondes
de stad bij ons hotel in de buurt