REISVERSLAG ZIJDEROUTE en FOTOREPORTAGE MET 301 FOTO'S 

Gedachten voor en na de reis

Vandaag (25 mei 2015) lees ik in Trouw een stuk van Eildert Mulder in zijn column “In de schaduw van de minaret”. Hij vraagt zich daarin af of de Islam een godsdienst is of een cultuur of een ideologie. Een vraag die bepaald niet nieuw is. Hij constateert dat het in ieder geval een cultuur is, maar wel een die opmerkelijk veel barbarij voortbrengt. Hij schrijft zijn column naar aanleiding van de verwoestingen die Saoedi-Arabië aanricht in Sanaa, de hoofdstad van Jemen. De oude stad van Sanaa is een schitterend en onvervangbaar historisch monument, dat nu deels door de Saoediërs in puin is gebombardeerd. Maar ook in eigen land hebben de Saoediërs veel historisch erfgoed vernield om de pelgrims in de heilige stad Mekka te gerieven. Verder signaleert Mulder de recente vernietigingsdrang van wat zich IS noemt, o.a. in Palmyra. Maar, constateert hij daar tegenover, Islam is ook de Taj Mahal in India, het Alhambra in Spanje, de gedichten van Omar Khayyam, de sprookjes van 1001 nacht, en zo noemt hij nog wat cultuurwonderen die de Islam voortbracht. Kennelijk heeft de Islam meer gezichten als het om cultuur gaat. 

Hij noemt dan nog niet eens de culturele schatten die wij dit voorjaar bezochten in Oezbekistan. Dit land ligt kennelijk niet zo in de belangstelling in Nederland. Ze zouden niettemin uitstekend passen in dit rijtje. De moskeeën en medresses (koranscholen) van Khiva, Bukhara en Samarkand kunnen de vergelijking met de Taj Mahal wat mij betreft moeiteloos doorstaan. Ik moet zeggen dat het gevoel van overweldiging, dat ik had toen ik door de poort lopend in Agra voor het eerst de Taj Mahal zag, overeenkwam met het gevoel dat ik dit jaar had toen ik het Registanplein in Samarkand eindelijk in werkelijkheid zag, of toen ik over de lemen stadsmuur van Khiva liep en de prachtige gebouwen daaronder mij wist. Plaatjes en foto’s kunnen slechts een flauwe afspiegeling zijn van wat je in deze steden langs de Zijderoute ziet en ondergaat. Feit is in ieder geval dat de Islam veel kunst in optima forma heeft voortgebracht, -net als het Christendom overigens. Het verbod om dieren en mensen uit te beelden, heeft in de Islamitische kunst bepaald niet frustrerend gewerkt.

Geen Verlichting

Over de vraag die Mulder opwierp: cultuur of godsdienst of ideologie heb ik ook wel nagedacht op onze reis door, zij het dan liberale, moslimlanden. De Islam als ideologie is meestal niet de meest sympathieke van de drie. Je gedachten komen dan al gauw op de absolute ideeën van Islamisten, die aan de hele wereld eisen stellen maar die eisen niet op hun eigen cultuur en samenleving betrekken. In het westen eisen Islamisten allerlei rechten voor zich op (beter gezegd: maken gretig gebruik van alle rechten die onze democratische rechtstaat aan de burger garandeert), terwijl in heel de Arabische wereld geen godsdienstvrijheid bestaat, ja geloofsafval zelfs met de dood bestraft wordt. George Harinck, historicus, bekend van de serie ‘Om de oude wereldzee’ over de Islam, constateert dat er in de westerse wereld veel belangstelling bestaat voor de Islamitische godsdienst en cultuur, maar dat hij omgekeerd op al zijn reizen in moslimlanden nauwelijks iets heeft gemerkt van belangstelling voor het Christendom, laat staan voor de gereformeerde Kleine Luyden van Abraham Kuyper.  Zo schreef Kuyper in de vorige eeuw een fors boek over de Islam, maar een Islamitisch boek over het gereformeerde geloof… nee. 

Omdat de Islam geen Verlichting heeft gekend, komt de Islam als ideologie mij voor als verouderd, star, wereldvreemd en vaak verwerpelijk. De Islam als godsdienst zegt mij persoonlijk niets, maar ik heb in de drie landen Turkmenistan, Oezbekistan en Kirgizië wel veel mensen gezien die oprecht opgaan in deze religie en daar kan ik alleen maar respect voor hebben. Zo lang extremisme, fundamentalisme en bekeringsdrang ver weg zijn, heb ik respect voor elke godsdienst, al is die niet de mijne. Van fundamentalisme in het Christendom moet ik overigens ook niets hebben, maar dat terzijde. De mensen die we ontmoetten, waren bijna zonder uitzondering vriendelijk en open voor ons als vreemdelingen. Als ze hoorden dat we uit Nederland (Ghalandia) kwamen, dan kwam er  meestal een opgestoken duim. Ze leken dus wel open te staan voor vreemdelingen en voor contact. Maar in hoeverre dat ook voor onze ideeën zou gelden, weet ik natuurlijk niet. 

Onderworpen

In het vliegtuig en in de trein terug naar huis las ik op de e-reader het geruchtmakende nieuwe boek van de in eigen land Frankrijk en daarbuiten nogal omstreden auteur Michel Houellebecq: Soumission, in de Nederlandse vertaling: Onderworpen. Het boek kwam officieel in Parijs uit op de dag van de aanslag op het satirische blad Charlie Hebdo. In het kort komt de inhoud van het boek erop neer dat in het jaar 2022 Frankrijk geregeerd wordt door een coalitie die overheerst wordt door de moslimpartij. In de verkiezingen, nek aan nek met het Front National, wint de moslimbroederschapspartij volkomen onverwacht. In extreem korte tijd verandert Frankrijk; de sharia wordt ingevoerd. De hoofdpersoon, een professor in de Franse letteren aan de prestigieuze Sorbonne, ziet vooral in het onderwijs de veranderingen zich voltrekken. Met Arabisch geld worden diverse universiteiten ‘overgenomen’; alleen personeel dat zich tot de Islam bekeert, kan blijven. De hoofdpersoon vlucht voor de verwachte chaos de stad uit en loopt daardoor de kans mis om zijn baan te houden. Hij behoudt wel tot zijn dood hetzelfde salaris dat hij had, simpelweg met het invullen van een formuliertje. Als hij bij het uitblijven van de chaos terugkeert in Parijs en van een collega hoort dat het allemaal niet zo moeilijk is, dat bekeren, en dat het een salaris oplevert van drie, vier keer zoveel als men eerst had plus de mogelijkheid om diverse vrouwen te huwen, dan valt ook de hoofdpersoon voor deze verleidingen. Dat laatste, de polygamie, lijkt bij hem de doorslag te geven, want François heeft nogal behoefte aan uiteenlopende seksuele contacten. Die worden in het boek overigens nogal expliciet beschreven. Opmerkelijk aan het boek vond ik vooral het gemak en de snelheid waarin een land democratisch zou kunnen veranderen van overheersende cultuur. Het lijkt onwerkelijk, maar niets is zeker. Verder vond ik merkwaardig dat in het boek er een opmerkelijke tegenstelling is tussen de passages die sterk erotisch getint zijn en de ernstige, diepgravende stukken over cultuur, politiek en literatuur. 

Er is discussie over hoe we het boek moeten opvatten: als waarschuwing en voorspelling, of als satire. Ik sluit mij aan bij Arjen van Meijgaard in een recensie op Athenaeum.nl: “Wil hij Frankrijk en de rest van Europa waarschuwen? Voorspelt hij wat, misschien niet op korte termijn, maar in de toekomst zijns inziens onafwendbaar is? Of is het net als zijn eerder romans een satire op de mistroostige Westerse beschaving en haar volledige overgave aan het individualisme en seculiere bestaan, met alle gevolgen van dien? Waarschijnlijk een combinatie van dat alles.”

Liberale Islam

Het boek zet je natuurlijk wel aan het denken. Zeker als je net terug bent uit een paar landen waar de Islam overheersend is. Nu zijn de landen waar wij waren gelukkig verre van fundamentalistisch. Was het anders, dan hadden wij deze reis ook niet gemaakt. Eerder heerst er zo op het oog althans een liberale Islam, waar men -ogenschijnlijk in ieder geval- vrij soepeltjes omgaat met de religieuze regels. Alcohol bij voorbeeld lijkt heel gewoon, en niet alleen voor toeristen. Hoofddoeken zie je wel, maar kleurig en losjes gedragen en vaker, bij voorbeeld in de grote steden, ook helemaal niet. Moskeeën zijn er natuurlijk, maar niet opmerkelijk veel. Tenminste afgezien van de moskeeën en koranscholen die nu monument zijn.  Uit mijn slaap gebruld worden door opdringerige muezzins is mij niet overkomen. Dat was in Egypte 15 jaar geleden al wel anders; beter zal het daar nu zeker niet zijn. 

Die afwezigheid van fundamentalistische Islam in deze Centraal Aziatische landen is overigens niet vanzelfsprekend. Ik las in de boeken van Colin Thubron (‘Het verloren hart van Azië’  en ‘Schaduw van de Zijderoute’) dat hij over het algemeen vrij veel overeenstemming ontmoette bij de mensen die hij sprak over de toekomst van de Islam in deze landen: vrijwel niemand wilde kort na de onafhankelijkheid in 1991 het “Iran-model”. “Wij zijn gematigder”, zeiden velen tegen Thrubron. Maar sommigen maakten zich toch wel zorgen. Misschien lopen we, als u over een paar jaar terugkomt, wel allemaal met een sluier om ons gezicht, vertrouwden vrouwen hem destijds hun angst toe. Welnu, die angst is tot nu toe geen werkelijkheid geworden. 

Fundamentalisme versus dictatuur

Toch merkt NRC.nl in 2001 op: “Zelf beschouwen de vijf ex-Sovjet-republieken in Centraal-Azië zich al jaren als frontstaten. Al jaren immers worden in landen als Oezbekistan en Kirgizië regelmatig terreuraanslagen gepleegd en opstanden ontketend door fundamentalistische groepen die volgens de machthebbers in Centraal-Azië zijn opgeleid door het Afghaanse Talibaan-regime. Zo gevaarlijk achten ze het fundamentalisme dat Tadzjikistan en Kirgizië zich onder een Russische militaire paraplu hebben geplaatst: in het eerste land zijn tienduizend, in het tweede drieduizend Russische soldaten gelegerd, belast met de bewaking van de grenzen met Afghanistan en China.” In hetzelfde artikel nuanceert de auteur dit: “Alle vijf de Centraal-Aziatische republieken zijn autocratisch dan wel dictatoriaal geregeerde landen waar de leiders het vermeende fundamentalistische gevaar gebruiken als alibi voor hun straffe beleid. Na driekwart eeuw Sovjet-bewind bestaat er namelijk geen voedingsbodem voor islamitisch fundamentalisme onder de moslims van Centraal-Azië.” 

Dus de langjarige aanwezigheid van de Russen heeft de gematigde Islam in de hand gewerkt. En de autoritair regerende presidenten in deze Centraal-Aziatische landen hebben die tendens voortgezet. Onze gids uit Oezbekistan beaamde min of meer de stelling dat de autocratisch regerende president van zijn land dan toch maar instond voor bescherming tegen fundamentalisme. ‘We mogen dan geen voorbeeldige democratie zijn zoals de landen in het westen, maar dit is toch wel een van de grote voordelen van een min of meer autocratisch regerend staatshoofd’, was zijn stelling. En we weten allemaal dat afwezigheid van extremisme tegenwoordig een groot goed is.

Onze reis heette De Zijderoute. In het SRC-programma was het een nieuwe reis. We waren dus eigenlijk een soort proefkonijnen. Dat heeft goed uitgepakt. Nu eerst iets over de klassieke Zijderoute. 

De Zijderoute (bron: SRCreizen.nl) 

De Zijderoute was een netwerk van karavaanroutes door Centraal-Azië. Gedurende vele eeuwen werd langs de Zijderoute handel gedreven tussen China en het oosten van Azië aan de ene kant en het Midden-Oosten en het Middellandse Zeegebied aan de andere kant. Van de klassieke oudheid tot de late middeleeuwen was de Zijderoute de belangrijkste verbinding tussen oost en west. Het Centraal-Aziatische deel van de route was al in gebruik ten tijde van de Han-dynastie. 

De Zijderoute dankt de naam aan het feit dat zijde uit het oosten, toen bijzonder kostbare handelswaar, langs de route naar het westen vervoerd werd. Langs de routes konden mensen handelsgoederen vervoeren, in het bijzonder luxegoederen zoals zijde, satijn, muskus, robijnen, diamanten, parels, porselein, papier, rabarber, vruchten zoals perziken en sinaasappels, paarden en buskruit. Uiteraard reisden niet alleen goederen mee langs de route, maar ook opvattingen, ideeën, ziektes en culturen. Vanwege het transport van andere producten kennen bepaalde delen van de route ook andere namen, zoals de Wierookroute en de Theeroute.

Routes van ‘de’ Zijderoute

Hoewel de term Zijderoute suggereert dat het om één route ging, hebben er in de loop der eeuwen verschillende routes bestaan. Vaak waren op hetzelfde moment verschillende routes tegelijk in gebruik. Daarnaast doet de term vermoeden dat het een lange reis betreft. In feite waren er maar weinig reizigers die de gehele route aflegden van begin tot eind. De continentale Zijderoute splitst zich in noordelijke en zuidelijke routes vanuit de commerciële centra in Noord-China en besloeg een afstand van 11.265 kilometer. De noordelijke route verliep door de Chinese provincie Gansu en splitste zich in drie andere routes, waarvan er twee de bergketens ten noorden en zuiden van de Taklamakan-woestijn volgen en weer samenkwamen in Kashgar. De derde route liep ten noorden van de woestijn Tiensjan en ging door Turpan, Talgar en Alma-Ata (in huidig Kazachstan). In Kashgar splitste zich een route die naar de Alaivallei liep in de richting van Termez en Balkh; een andere ging door Kokand in de Vallei van Fergana en vervolgens naar het westen door de Karakum-woestijn richting Merv waar het zich kort erna bij de zuidelijke route voegde. Een van de takken gaat noordwestelijk naar het Aralmeer en de Kaspische Zee en verder naar de Zwarte Zee.

De noordelijke route werd in het bijzonder gebruikt door karavanen met goederen als dadels, saffraanpoeder en pistachenoten uit Perzië, wierook, aloësap en mirre uit Somalië, sandelhout uit India, glazen flessen uit Egypte en andere dure en belangrijke producten uit de wereld, bestemd voor China. Op de terugreis namen de karavanen rollen met zijdebrokaat, lakwerk en porselein mee terug.