Conny Braam: Zwavel
Bespreking en stellingen. Fragment uit mijn bespreking: " Daarmee zijn we al aangeland bij een stukje thematiek van Zwavel. Zwavel is Braams eerste roman en ook dat boek speelt zich voornamelijk af in Zuid-Afrika. Om die vreemde verre wereld van nog steeds bestaand fascistisch terrorisme in dat land dichterbij de lezer te brengen, legt Braam op een knappe manier een verbinding met het fascisme dat ons in Nederland nog steeds fascineert, namelijk dat van de Tweede Wereldoorlog. Je kunt het natuurlijk zien als een goedkope verkooptruc: boeken over de oorlog verkopen nog steeds goed en het thema lijkt vrijwel onuitputtelijk. Toch meen ik dat Braam er goed aan gedaan heeft dit verband te leggen. Enerzijds omdat de feiten ervoor spreken: nog steeds leeft het nazi-fascisme voort in andere delen van de wereld op een manier die wij in Europa, liever gezegd West-Europa, niet meer voor mogelijk houden. Anderzijds omdat het de lezer dichter bij het thema brengt. Immers, zoals er bij ons in de oorlog sprake was van verzet en verraad, zo was/ is dat in Zuid-Afrika ook het geval. Ook daar was het dilemma: wie kun je vertrouwen; eigenlijk kun je niemand vertrouwen maar om succesvol verzet te plegen, moet je sommigen wel vertrouwen."
Inleiding
Als onderwerp van het 29ste deel in het kader van de Hoogeveense Boekbesprekingen een boek dat speelt in een land waarvan tijdens de Apartheid steevast gezegd werd 'dat je er geweest moest zijn om erover te kunnen oordelen': Zuid-Afrika. Welnu, de schrijfster heeft wat dat betreft recht van spreken, maar het toeval (?) wil dat ook één onzer, namelijk Theunis, recentelijk dit prachtige en intrigerende land heeft bezocht. Dat bezoek zal ongetwijfeld een rol spelen bij onze bespreking van dit boek. Noot in 2014: intussen hebben mijn vrouw en ik dit land ook bezocht en dat geeft een extra dimensie aan dit boek voor mij.
We gaan het hebben over ZWAVEL, een roman van Conny Braam en wel haar eerste. Conny Braam was jarenlang het gezicht (en de voorzitter) van de Anti Apartheids Beweging Nederland. Het is een boek dat anders is dan alle 28 hiervoor gaande in onze serie. Hoewel het boek op het titelblad een roman wordt genoemd, is het eigenlijk een politieke thriller of krimi.
Op de volgende bladzijden wil ik wat nader ingaan op de schrijfster en het boek. Ook geef ik wat stellingen als uitgangspunt voor de discussie.
ZWAVEL VAN CONNY BRAAM
EEN BESPREKING
Verraad
Conny Braam werd in hetzelfde jaar geboren als ik. Meer dan 25 jaar was zij als voorzitter van de Anti Apartheids Beweging Nederland het gezicht van de strijd tegen de verderfelijke Apartheid. Als zodanig had ze in Nederland bewonderaars maar ook vele vijanden. Haar 'finest hour' was het moment dat ze na de omwenteling in Zuid-Afrika samen met president Mandela in Amsterdam op het balkon van de schouwburg stond. Dat ze daar stond samen met de "Weisglasjes", zoals ze de politici noemt die kort tevoren nog fulmineerden tegen het ANC, deed enerzijds afbreuk aan haar geluksgevoel; anderzijds bevestigde het natuurlijk wel het gevoel de juiste keuzen te hebben gemaakt in haar leven. Over de jaren van verzet samen met het ANC schreef ze al twee boeken. Operatie Vula over de steun aan het destijds illegale ANC en De Bokkeslachter over het leven van een blanke boerenzoon in Transvaal, Berend Schuitema. Begin jaren zeventig was hij Braams levensgezel. Schuitema was samen met Breyten Breytenbach betrokken bij de oprichting van de blanke afdeling van het ANC. Toen Breytenbach werd gearresteerd, kon Schuitema nog net ontkomen. Toeval…? Telkens weer staken destijds geruchten over verraad de kop op.
Tweede Wereldoorlog
Daarmee zijn we al aangeland bij een stukje thematiek van Zwavel. Zwavel is Braams eerste roman en ook dat boek speelt zich voornamelijk af in Zuid-Afrika. Om die vreemde verre wereld van nog steeds bestaand fascistisch terrorisme in dat land dichterbij de lezer te brengen, legt Braam op een knappe manier een verbinding met het fascisme dat ons in Nederland nog steeds fascineert, namelijk dat van de Tweede Wereldoorlog. Je kunt het natuurlijk zien als een goedkope verkooptruc: boeken over de oorlog verkopen nog steeds goed en het thema lijkt vrijwel onuitputtelijk. Toch meen ik dat Braam er goed aan gedaan heeft dit verband te leggen. Enerzijds omdat de feiten ervoor spreken: nog steeds leeft het nazi-fascisme voort in andere delen van de wereld op een manier die wij in Europa, liever gezegd West-Europa, niet meer voor mogelijk houden. Anderzijds omdat het de lezer dichter bij het thema brengt. Immers, zoals er bij ons in de oorlog sprake was van verzet en verraad, zo was/ is dat in Zuid-Afrika ook het geval. Ook daar was het dilemma: wie kun je vertrouwen; eigenlijk kun je niemand vertrouwen maar om succesvol verzet te plegen, moet je sommigen wel vertrouwen.
Koevoet
Het griezelige aan die parallel is dat de mensheid maar ook het individu niets blijken te leren van de geschiedenis. De in hoofdstuk 15 en 16 beschreven gruwelen in Ovamboland, Namibië door de leden van de Koevoet-antiterreureenheid zijn regelrechte kopieën van Auschwitz, de Killing Fields, Ruanda-Burundi, Bosnië, en andere. Maar ook het individu leert niet van de geschiedenis. Koud is de hoofdpersoon Tess Minnaert (what's in a name…?) erachter gekomen dat haar oma in de oorlogsjaren een verhouding had met de zogenaamd overgelopen SS-er Souchec, die in haar hotel was ondergebracht, of ze valt zelf voor de verleiding van de Alec, (vast niet toevallig ook een hotelhouder, net als haar oma). Deze Alec blijkt een belangrijk lid van Koevoet te zijn geweest, een organisatie die men rustig met de SS mag vergelijken.
Geur van de duivel
Met Alec heeft ze een korte romance die haar hoogtepunt heeft in een zwavelbad in een hotel in de Drakensbergen. Kennelijk vindt de schrijfster dit ook een hoogtepunt van het boek gezien de titel. Zwavel wordt al van heel vroege tijden geassocieerd met de duivel. Tess doet dat ook meteen: "Geur van de duivel", zegt ze. Je zou dus kunnen zeggen dat Alec de verpersoonlijking van de duivel is. En terwijl ze op het punt staat zich door Alec te laten nemen, mompelt ze dat ze zich verraden volt door de wetenschap dat haar oma en Souchec minnaars zijn geweest. (p. 221). Ze weet op dat moment nog niet dat ze op het punt staat - weliswaar ongewild en onbewust - verraad te plegen aan haar eigen gevoelens en principes.
Weerwolven
Gelukkig ziet Tess op tijd het gevaar, gewaarschuwd door Hamer. Deze Hamer is ook een ex-Koevoeter. Hij bewaart zelfs een plakboek met foto's van de gruweldaden en neemt om tamelijk onduidelijke redenen Tess in vertrouwen en laat haar het plakboek zien. Enthousiast vertelt hij o.a. ook over de rol die Alec speelde in de bloedbaden in Ovamboland. Hij licht haar ook in over het ontstaan van het Legioen Weerwolf; dat is de naam van de subversieve organisatie waarin Tess tegen wil en dank is verzeild geraakt. Deze organisatie hield zich na de oorlog bezig met het beschermen van nazi's en tot in onze tijd met het uitdragen van het nazi-gedachtengoed.
Suspense
Het plotseling opduiken van deze Hamer en al zijn confidenties is wellicht één van de zwakke plekken in de plot, net als de plotseling opduikende brieven in oma's hotel. Ook de hulp die Tess krijgt van de zwarte vrouw Ragel uit de nederzetting bij Witkranznek, het dorp in de Drakensbergen, had wat beter gemotiveerd kunnen worden.
Hoewel het boek als thriller dus enkele momenten kent waar de plot wat gemaakt aandoet, moet ik zeggen dat ik vanaf het begin van het boek werd meegesleept door de gebeurtenissen. Als Tess zich realiseert in wat voor gevaarlijke situatie ze verkeert, ben je je als lezer ondertussen zo met haar gaan identificeren dat het heel spannend wordt of ze nog ongedeerd zal kunnen ontsnappen. Het is dan zelfs een beetje een anticlimax als blijkt dat de tocht naar beneden door de sneeuwstorm eigenlijk tamelijk probleemloos verloopt. Het broodnodige benzinestation is open en 8 regels verder is ze in het voor haar veilige Johannesburg. Daar had ik nog wat meer suspense verwacht.
Politieagent
Maar naast een spannende thriller wil Zwavel ook een geëngageerde roman zijn. In de interviews die Braam heeft gegeven naar aanleiding van het verschijnen van haar roman laat ze over die bedoeling geen twijfel bestaan. Het overheersende thema is in dat verband het reeds besproken fascisme.
Daarnaast is het veelzeggend dat Braam haar hoofdpersoon Tess een vrouwelijke politieagent laat zijn. Terloops wordt het machocultuurtje in de Nederlandse politie getekend in de persoon van haar collega Willem Peer (en alweer, what is in a name…). In Zuid-Afrika wordt dit probleem in een ander perspectief gezet: de slachtingen in Ovamboland waren ook het werk van politietroepen. En dan heb je het toch wel over een andersoortig probleem.
Nuances
Ook andere milieus en personen schetst Braam trefzeker en beeldend. Bijvoorbeeld Joshua, de cynische blanke journalist en Carl, de idealistische directeur van de Human Rights Commission, en de verbitterde bewoners van een zwarte township die Tess toevoegen dat ze zich niet moet verbeelden dat ze zich ook maar enigszins kan voorstellen wat het betekent om daar te wonen in de wetenschap dat je nooit van die zwarte huid afkomt en daarom een uitzichtloze toekomst tegemoet ziet.
Alles-is-anders-show
Niets is wat het schijnt te zijn. Zo is Hasselaar, de vermeende verrader van de verzetsgroep in Limburg, in werkelijkheid een verzetsheld - maar nu tevens verdediger van de Apartheid. "Strijder tegen racisme in Europa, voorstander van racisme in Afrika, kom er maar eens uit," schrijft Tess aan Rusty. En de sympathieke mannen die Tess ontmoet in Witkranznek blijken massamoordenaars. Deze alles-is-anders-show maakt het boek geloofwaardiger. Als bijvoorbeeld naast de sympathieke zwarte oude vrouw in Witkranznek niet de cynische bewoners van de township hadden gestaan, dan was het boek te schematisch geweest.
Het boek eindigt met de mededeling dat het onderzoek naar Legioen Weerwolf nog gaande is maar dat het vast niets zal opleveren en het graf van Souchek dat in het kader van dat onderzoek geopend is, bleek leeg te zijn. Raadsels en verwarring, geschetst met gevoel voor nuance door een vrouw die jarenlang door de omstandigheden gedwongen was om letterlijk in zwart/wit te denken.
Stellingen
1. De parallel tussen (het verzet tegen ) het Duitse fascisme in W.O.II in Limburg en (het verzet tegen) de Apartheidsideologie in Zuid-Afrika als manier om de Nederlandse lezer te betrekken bij een voor hem/haar vreemde wereld, is een vondst.
2. Zwavel is een effectieve manier om de grensoorlog in Namibië nog eens aan de orde te stellen.
3. Zwavel is een spannende thriller.
4. Zwavel is een tendensroman met voldoende nuances om geloofwaardig te zijn.
5. Zwavel geeft een interessante kijk op de huidige Zuid-Afrikaanse samenleving.
6. Zwavel heeft ondanks enkele zwakke plekken in de plot voldoende kwaliteiten voor een plaatsje in de hedendaagse Nederlandse literatuur.